1.3 How Business and Economics Work
Các đặc điểm chính của hệ thống kinh tế thế giới là gì và ba lĩnh vực của nền kinh tế Hoa Kỳ được liên kết với nhau như thế nào?
Sự thành công của một doanh nghiệp phần nào phụ thuộc vào hệ thống kinh tế của các quốc gia nơi nó đặt trụ sở và nơi mà nó bán sản phẩm. Hệ thống kinh tế của một quốc gia là sự kết hợp của chính sách, luật lệ và những quyết định được chính phủ đưa ra để xây dựng các hệ thống quyết định xem sản phẩm và dịch vụ nào sẽ được sản xuất và cách chúng được phân phối. Kinh tế là nghiên cứu về cách xã hội sử dụng nguồn lực khan hiếm để sản xuất và phân phối hàng hóa và dịch vụ. Nguồn lực của một cá nhân, một doanh nghiệp hoặc một quốc gia là có hạn. Do đó, kinh tế là nghiên cứu về những sự lựa chọn – những gì mà con người, doanh nghiệp hoặc quốc gia chọn từ giữa nguồn lực có sẵn. Mỗi nền kinh tế đều quan tâm đến loại và lượng hàng hóa và dịch vụ nào nên được sản xuất, cách chúng nên được sản xuất và dành cho ai. Những quyết định này được thị trường, chính phủ hoặc cả hai đưa ra. Ở Hoa Kỳ, chính phủ và hệ thống thị trường tự do cùng nhau định hướng nền kinh tế.
Có lẽ bạn biết nhiều về kinh tế hơn bạn nghĩ. Mỗi ngày, nhiều câu chuyện tin tức đều liên quan đến các vấn đề kinh tế: một liên đoàn đạt được tăng lương tại General Motors, Hội đồng Dự trữ Liên bang giảm lãi suất, Wall Street có một ngày kỷ lục, Tổng thống đề xuất giảm thuế thu nhập, chi tiêu của người tiêu dùng tăng khi nền kinh tế phát triển, hoặc giá bán lẻ đang tăng, chỉ là vài ví dụ.
Hệ thống Kinh tế Toàn cầu (Global Economic Systems)
Các doanh nghiệp và tổ chức khác hoạt động theo hệ thống kinh tế của quốc gia nơi chúng đặt trụ sở. Hiện nay, các hệ thống kinh tế chính trên thế giới thuộc hai loại chính: thị trường tự do hay còn được gọi là chủ nghĩa tư bản; và các nền kinh tế kế hoạch, nó bao gồm chủ nghĩa cộng sản và xã hội chủ nghĩa. Tuy nhiên, trong thực tế, nhiều quốc gia sử dụng hệ thống thị trường kết hợp, tích hợp các yếu tố từ nhiều hệ thống kinh tế khác nhau.
Yếu tố phân biệt quan trọng giữa các hệ thống kinh tế là quyền quyết định các yếu tố sau thuộc về chính phủ hay cá nhân:
- Cách phân phối các nguồn lực hạn chế – các yếu tố sản xuất – cho cá nhân và tổ chức để đáp ứng nhu cầu vô hạn của xã hội
- Loại hàng hoá, dịch vụ cũng như số lượng của chúng
- Cách thức và người sản xuất ra hàng hóa, dịch vụ
- Cách phân phối hàng hóa và dịch vụ đến người tiêu dùng
Các nhà quản lý phải hiểu và thích nghi với hệ thống kinh tế hoặc các hệ thống mà họ hoạt động trong đó. Các công ty kinh doanh quốc tế có thể phát hiện rằng họ phải thay đổi phương pháp sản xuất và bán hàng để phù hợp với hệ thống kinh tế của các quốc gia khác. Bảng 1.1 tóm tắt các yếu tố chính của các hệ thống kinh tế trên thế giới.
| Các Hệ Thống Kinh Tế Cơ Bản Trên Thế Giới | ||||
|---|---|---|---|---|
| Tư Bản Chủ Nghĩa | Cộng Sản Chủ Nghĩa | Xã Hội Chủ Nghĩa | Kinh Tế Hỗn Hợp | |
| Sở Hữu Doanh Nghiệp | Doanh nghiệp được sở hữu tư nhân với ít sự sở hữu hoặc can thiệp từ chính phủ. | Chính phủ sở hữu tất cả hoặc hầu hết các doanh nghiệp. | Các ngành công nghiệp cơ bản như đường sắt và tiện ích công cộng được chính phủ sở hữu. Thuế rất cao vì chính phủ phân phối lại thu nhập từ các doanh nghiệp tư nhân và doanh nhân thành công. | Sở hữu tư nhân đất đai và doanh nghiệp nhưng chính phủ kiểm soát một số doanh nghiệp. Sector tư nhân thường lớn. |
| Kiểm Soát Thị Trường | Tự do hoàn toàn trong thương mại. Không hoặc ít kiểm soát từ chính phủ. | Chính phủ kiểm soát hoàn toàn thị trường. | Một số thị trường được kiểm soát và một số tự do. Kế hoạch trung ương đáng kể. Các doanh nghiệp của nhà nước được quản lý bởi các quan chức. Những doanh nghiệp này hiếm khi có lợi nhuận. | Một số thị trường, như năng lượng hạt nhân và bưu điện, được kiểm soát hoặc được quy định nghiêm ngặt. |
| Động Lực Của Người Lao Động | Động lực mạnh mẽ để làm việc và đổi mới vì lợi nhuận được giữ lại bởi chủ sở hữu. | Không có động lực để làm việc chăm chỉ hoặc sản xuất sản phẩm chất lượng. | Động lực của sector tư nhân giống như với vốn chủ nghĩa, và động lực của sector công giống như trong một nền kinh tế kế hoạch. | Động lực của sector tư nhân giống như với vốn chủ nghĩa. Động lực hạn chế trong sector công. |
| Quản Lý Của Doanh Nghiệp | Mỗi doanh nghiệp được quản lý bởi chủ sở hữu hoặc quản lý chuyên nghiệp với ít can thiệp từ chính phủ. | Quản lý tập trung bởi quan chức chính phủ. Ít hoặc không linh hoạt trong việc đưa ra quyết định tại cấp nhà máy. | Kế hoạch và quy định đáng kể từ chính phủ. Quan chức chạy các doanh nghiệp của chính phủ. | Quản lý sector tư nhân giống như với vốn chủ nghĩa. Sector công giống như với xã hội chủ nghĩa. |
| Dự Báo Cho Năm 2020 | Tăng trưởng ổn định tiếp tục. | Không có sự tăng trưởng và có thể là sự biến mất. | Ổn định với khả năng tăng trưởng nhẹ. | Tăng trưởng tiếp tục. |
| Ví Dụ | Hoa Kỳ | Cuba, Triều Tiên | Phần Lan, Ấn Độ, Israel | Anh, Pháp, Thụy Điển, Canada |
Bảng 1.1
Chủ nghĩa tư bản (Capitalism)
Trong những năm gần đây, nhiều quốc gia đã chuyển sang hệ thống kinh tế thị trường tự do và thoát khỏi nền kinh tế kế hoạch. Đôi khi, như trường hợp của Đông Đức cũ, quá trình chuyển đổi sang chủ nghĩa tư bản tuy khó khăn nhưng khá nhanh chóng. Ở các quốc gia khác, chẳng hạn như Nga, phong trào này có đặc điểm là khởi đầu sai lầm và thụt lùi. Chủ nghĩa tư bản, còn được gọi là hệ thống doanh nghiệp tư nhân, dựa trên sự cạnh tranh trên thị trường và quyền sở hữu tư nhân đối với các yếu tố sản xuất (tài nguyên). Trong một hệ thống kinh tế cạnh tranh, một số lượng lớn người dân và doanh nghiệp mua bán sản phẩm một cách tự do trên thị trường. Trong chủ nghĩa tư bản thuần túy, tất cả các yếu tố sản xuất đều thuộc sở hữu tư nhân và chính phủ không cố gắng ấn định giá cả hoặc điều phối hoạt động kinh tế.
Chủ nghĩa tư bản, còn được biết đến là hệ thống doanh nghiệp tư nhân, dựa trên sự cạnh tranh trên thị trường và sở hữu tư nhân về các yếu tố sản xuất (nguồn lực). Trong một hệ thống kinh tế cạnh tranh, một số lớn người và doanh nghiệp mua bán sản phẩm tự do trên thị trường. Trong chủ nghĩa tư bản thuần túy, tất cả các yếu tố sản xuất đều được sở hữu tư nhân, và chính phủ không cố gắng đặt giá cả hoặc điều phối hoạt động kinh tế.
Một hệ thống tư bản đảm bảo những quyền lợi kinh tế nhất định: quyền sở hữu tài sản, quyền thu lợi nhuận, quyền lựa chọn tự do, và quyền cạnh tranh. Quyền sở hữu tài sản là trung tâm của chủ nghĩa tư bản. Động lực chính trong hệ thống này là lợi nhuận, khuyến khích sự khởi nghiệp. Lợi nhuận cũng là cần thiết để sản xuất hàng hóa và dịch vụ, xây dựng nhà máy sản xuất, thanh toán cổ tức và thuế, và tạo ra việc làm. Quyền tự do lựa chọn liệu mình có nên trở thành một doanh nhân hay làm việc cho người khác có nghĩa là mọi người có quyền quyết định họ muốn làm dựa trên động lực, sở thích và đào tạo của họ. Chính phủ không tạo ra hạn ngạch công việc cho từng ngành công nghiệp hoặc tổ chức kiểm tra để xác định họ sẽ làm gì.
Cạnh tranh làm lợi ích cả cho doanh nghiệp và người tiêu dùng trong hệ thống tư bản. Nó dẫn đến sản phẩm tốt hơn và đa dạng hơn, giữ cho giá cả ổn định và tăng cường hiệu suất của những người sản xuất. Các công ty cố gắng sản xuất hàng hóa và dịch vụ của họ với giá thấp nhất có thể và bán chúng với giá cao nhất có thể. Nhưng khi lợi nhuận cao, thêm nhiều doanh nghiệp tham gia thị trường để tìm kiếm một phần của lợi nhuận đó. Sự cạnh tranh giữa các công ty thường làm giảm giá cả. Các công ty sau đó phải tìm cách hoạt động hiệu quả hơn nếu họ muốn tiếp tục kiếm lợi nhuận và duy trì kinh doanh.
Chủ Nghĩa Cộng Sản (Communism)
Hoàn toàn ngược lại với chủ nghĩa tư bản là chủ nghĩa cộng sản. Trong một hệ thống kinh tế cộng sản, chính phủ sở hữu gần như tất cả các nguồn lực và kiểm soát tất cả các thị trường. Quyết định kinh tế được tập trung: chính phủ, thay vì các lực lượng cạnh tranh trên thị trường, quyết định cái gì sẽ được sản xuất, ở đâu sẽ được sản xuất, có bao nhiêu sẽ được sản xuất, nguyên liệu và vật liệu cần thiết sẽ đến từ đâu, ai sẽ nhận sản phẩm, và giá cả sẽ là bao nhiêu. Hệ thống kinh tế tập trung này cung cấp ít hoặc không có sự lựa chọn gì đối với công dân của một quốc gia. Trong thế kỷ 20, các quốc gia lựa chọn chủ nghĩa cộng sản, như Liên Xô cũ và Trung Quốc, tin rằng nó sẽ nâng cao chất lượng sống của họ. Tuy nhiên, trong thực tế, việc kiểm soát chặt chẽ hầu hết các khía cạnh trong cuộc sống của người dân, như sự lựa chọn nghề nghiệp, nơi làm việc và sản phẩm họ có thể mua, dẫn đến hiệu suất thấp hơn. Người lao động không có lý do để làm việc chăm chỉ hơn hoặc sản xuất hàng hóa chất lượng, vì không có phần thưởng cho sự xuất sắc. Những sai lầm trong quy hoạch và phân phối nguồn lực dẫn đến thiếu hụt ngay cả các mặt hàng cơ bản.
Những yếu tố này là một trong những lý do dẫn đến sự sụp đổ của Liên Xô vào năm 1991 và chia thành nhiều quốc gia độc lập. Những cải cách gần đây ở Nga, Trung Quốc và hầu hết các quốc gia Đông Âu đã đưa những nền kinh tế này hướng tới hệ thống chủ nghĩa tư bản, hướng tới thị trường. Bắc Triều Tiên và Cuba là những ví dụ tốt nhất còn lại về hệ thống kinh tế cộng sản. Thời gian sẽ chỉ ra liệu Cuba có thể thực hiện những bước nhỏ hướng tới một nền kinh tế thị trường sau khi Hoa Kỳ đã thiết lập lại quan hệ ngoại giao với đất nước này vài năm trước đây.
Chủ Nghĩa Xã Hội (Socialism)
Chủ nghĩa xã hội là một hệ thống kinh tế trong đó các ngành công nghiệp cơ bản được sở hữu bởi chính phủ hoặc bởi tư nhân dưới sự kiểm soát mạnh mẽ của chính phủ. Một quốc gia xã hội kiểm soát những ngành công nghiệp quyết định, quy mô lớn như giao thông vận tải, truyền thông và các công tiện ích. Các doanh nghiệp nhỏ và những doanh nghiệp được coi là ít quan trọng, chẳng hạn như bán lẻ, có thể được sở hữu tư nhân. Trong mức độ khác nhau, nhà nước cũng xác định mục tiêu của các doanh nghiệp, giá và lựa chọn hàng hóa, cũng như quyền lợi của người lao động. Các quốc gia xã hội thường cung cấp dịch vụ cho công dân với mức độ cao hơn, như chăm sóc sức khỏe và trợ cấp thất nghiệp, so với hầu hết các quốc gia tư bản. Do đó, thuế và tỷ lệ thất nghiệp cũng có thể cao hơn ở các quốc gia xã hội. Ví dụ, vào năm 2017, tỷ suất thuế thu nhập cá nhân cao nhất tại Pháp là 45%, so với 39.6% tại Hoa Kỳ. Với cả hai quốc gia này đều bầu tổng thống mới vào năm 2017, giảm thuế là một cam kết chiến dịch mà Tổng thống Macron và Tổng thống Trump đều đưa vào phần lớn nền kinh tế của họ.
Nhiều quốc gia, bao gồm cả Vương quốc Anh, Đan Mạch, Ấn Độ và Israel, áp dụng hệ thống xã hội, nhưng các hệ thống này khác nhau từ quốc gia này sang quốc gia khác. Ở Đan Mạch, ví dụ, hầu hết doanh nghiệp là tư nhân và hoạt động, nhưng hai phần ba dân số được duy trì bởi nhà nước thông qua các chương trình phúc lợi xã hội.
Hệ Thống Kinh Tế Hỗn Hợp (Mixed Economic Systems)
Chủ nghĩa tư bản thuần túy và chủ nghĩa cộng sản là những thái cực; nền kinh tế thực tế ở đâu đó giữa hai cực này. Kinh tế Hoa Kỳ hướng về chủ nghĩa tư bản thuần túy, nhưng sử dụng chính sách chính phủ để thúc đẩy ổn định và tăng trưởng kinh tế. Ngoài ra, thông qua các chính sách và luật lệ, chính phủ chuyển giao tiền cho người nghèo, người thất nghiệp và người cao tuổi hoặc khuyết tật. Chủ nghĩa tư bản Hoa Kỳ đã tạo ra một số tổ chức mạnh mẽ dưới dạng các tập đoàn lớn như General Motors và Microsoft. Để bảo vệ cho các doanh nghiệp nhỏ và doanh nhân, chính phủ đã thông qua các điều luật yêu cầu rằng các “gã khổng lồ” cạnh tranh một cách công bằng với các đối thủ yếu.
Canada, Thụy Điển và Vương quốc Anh, cùng với nhiều quốc gia khác, cũng được gọi là các nền kinh tế hỗn hợp; tức là, họ sử dụng nhiều hơn một hệ thống kinh tế. Đôi khi, chính phủ có tính chất xã hội chủ nghĩa và sở hữu các ngành công nghiệp cơ bản. Ở Canada, ví dụ, chính phủ sở hữu các ngành công nghiệp truyền thông, vận tải và tiện ích, cũng như một số ngành công nghiệp nguồn lực tự nhiên. Nó cũng cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe cho công dân của mình. Nhưng hầu hết các hoạt động khác được thực hiện bởi doanh nghiệp tư nhân, giống như trong hệ thống tư bản. Năm 2016, cư dân Vương quốc Anh bỏ phiếu để rời khỏi Liên minh châu Âu, một quyết định mà sẽ mất hai hoặc nhiều hơn nữa để hoàn tất. Hiện chưa rõ quyết định Brexit sẽ ảnh hưởng như thế nào đối với nền kinh tế Vương quốc Anh và các nền kinh tế khác trên thế giới.18
Các yếu tố sản xuất mà chính phủ sở hữu trong một nền kinh tế hỗn hợp bao gồm một số đất công, dịch vụ bưu điện và một số nguồn cung nước. Nhưng chính phủ tham gia một cách rộng rãi trong hệ thống kinh tế thông qua việc thuế, chi tiêu và các hoạt động phúc lợi. Nền kinh tế cũng có tính hỗn hợp ở chỗ quốc gia cố gắng đạt được nhiều mục tiêu xã hội—như cân đối thu nhập và lương hưu—mà có thể không được thử nghiệm trong các hệ thống tư bản thuần túy.
Kinh tế Vi Mô và Kinh tế Vĩ Mô (Macroeconomics and Microeconomics)
Tình hình kinh tế ảnh hưởng đến cả người dân và doanh nghiệp. Cách bạn tiêu tiền (hoặc tiết kiệm nó) là một quyết định kinh tế cá nhân. Việc bạn tiếp tục học trường nào và có làm việc bán thời gian hay không cũng là các quyết định kinh tế. Mọi doanh nghiệp cũng hoạt động trong khuôn khổ của nền kinh tế. Dựa trên kỳ vọng kinh tế của họ, doanh nghiệp quyết định sản xuất những sản phẩm gì, cách định giá, mức nhân sự cần tuyển, mức lương cho nhân viên này, mức mở rộng kinh doanh, và nhiều vấn đề khác.
Kinh tế được chia thành hai lĩnh vực chính. Kinh tế Vĩ Mô (Macroeconomics) là nghiên cứu về nền kinh tế như một tổng thể. Nó xem xét dữ liệu tổng hợp cho các nhóm lớn như nhóm người, công ty hoặc sản phẩm được coi là một toàn thể. Ngược lại, Kinh tế Vi Mô (Microeconomics) tập trung vào các phần cá thể của nền kinh tế, chẳng hạn như hộ gia đình hoặc doanh nghiệp.
Cả kinh tế vĩ mô và kinh tế vi mô đều mang lại một cái nhìn quan trọng về nền kinh tế. Ví dụ, Ford có thể sử dụng cả hai để quyết định xem có nên giới thiệu một dòng xe mới hay không. Công ty sẽ xem xét các yếu tố kinh tế tổng quan như mức thu nhập cá nhân trên quốc gia, tỷ lệ thất nghiệp, lãi suất, giá nhiên liệu và mức bán xe mới trên toàn quốc. Từ góc độ kinh tế cá nhân, Ford sẽ đánh giá nhu cầu của người tiêu dùng đối với xe mới so với nguồn cung hiện tại, các mô hình cạnh tranh, chi phí và sự có sẵn của lao động và nguyên liệu, cũng như giá và ưu đãi bán hàng hiện tại.
Kinh Tế như Một Chu Kỳ Lưu Thông (Economics as a Circular Flow)
Một cách khác để nhìn vào cách các lĩnh vực của nền kinh tế tương tác là xem xét chu kỳ lưu thông của các đầu vào và đầu ra giữa hộ gia đình, doanh nghiệp và chính phủ, như thể hiện trong Biểu đồ 1.6. Hãy xem xét các giao dịch bằng cách theo dõi vòng tròn màu đỏ xung quanh bên trong biểu đồ. Hộ gia đình cung cấp đầu vào (nguồn tài nguyên tự nhiên, lao động, vốn, sự khởi nghiệp, kiến thức) cho doanh nghiệp, mà chuyển đổi các đầu vào này thành đầu ra (hàng hóa và dịch vụ) cho người tiêu dùng. Như một phần trả giá, hộ gia đình nhận được thu nhập từ tiền thuê, lương, lãi suất và lợi nhuận sở hữu (vòng màu xanh lam). Doanh nghiệp nhận doanh thu từ mua sắm hàng hóa và dịch vụ của người tiêu dùng.
Giao dịch quan trọng khác trong Biểu đồ 1.6 diễn ra giữa chính phủ (liên bang, bang và địa phương) và cả hộ gia đình và doanh nghiệp. Chính phủ cung cấp nhiều loại hàng hóa và dịch vụ công cộng (cao tốc, trường học, cảnh sát, tòa án, dịch vụ y tế, bảo hiểm thất nghiệp, an sinh xã hội) mang lại lợi ích cho người tiêu dùng và doanh nghiệp. Việc chính phủ mua sắm từ doanh nghiệp cũng đóng góp vào doanh thu của doanh nghiệp. Khi một công ty xây dựng sửa chữa một đoạn đường cao tốc địa phương, ví dụ, chính phủ thanh toán cho công việc đó. Như biểu đồ cho thấy, chính phủ nhận thuế từ hộ gia đình và doanh nghiệp để hoàn tất chu trình lưu thông.
Sự thay đổi trong một chu trình ảnh hưởng đến các chu trình khác. Nếu chính phủ tăng thuế, hộ gia đình có ít tiền để chi tiêu cho hàng hóa và dịch vụ. Việc chi tiêu tiêu dùng giảm khiến doanh nghiệp giảm sản xuất và hoạt động kinh tế suy giảm; tỷ lệ thất nghiệp có thể tăng. Ngược lại, việc giảm thuế có thể kích thích hoạt động kinh tế. Hãy nhớ đến chu trình lưu thông khi chúng ta tiếp tục nghiên cứu về kinh tế. Cách các lĩnh vực kinh tế tương tác sẽ trở nên rõ ràng hơn khi chúng ta khám phá kinh tế tổng quan và kinh tế cá nhân.
Nguồn:
https://openstax.org/books/introduction-business/pages/1-3-how-business-and-economics-work