1. Đột quỵ là cái gì?

Đột quỵ (tiếng Anh: stroke) là một tình trạng y tế nghiêm trọng xảy ra khi dòng máu lên não bị gián đoạn hoặc giảm mạnh, khiến một phần của não không nhận đủ oxy và chất dinh dưỡng. Trong vài phút, các tế bào não bắt đầu chết.

---

1.1. Có 2 loại đột quỵ chính:

1. Đột quỵ thiếu máu cục bộ (ischemic stroke) – chiếm khoảng 85% các trường hợp
   • Do cục máu đông làm tắc nghẽn mạch máu não.
   • Nguyên nhân thường do xơ vữa động mạch, rung nhĩ, huyết áp cao.
2. Đột quỵ xuất huyết (hemorrhagic stroke)
   • Do mạch máu trong não bị vỡ, gây chảy máu trong não.
   • Nguyên nhân phổ biến là tăng huyết áp, vỡ phình động mạch, chấn thương đầu.

Ngoài ra còn có:

• Cơn thiếu máu não thoáng qua (TIA – mini-stroke): là một cơn đột quỵ nhẹ, triệu chứng thoáng qua và hồi phục nhanh, nhưng là dấu hiệu cảnh báo nguy cơ đột quỵ thực sự sắp xảy ra.

---

1.2. Triệu chứng thường gặp của đột quỵ:

• Đột ngột tê yếu một bên mặt, tay, chân (thường là một bên cơ thể).
• Nói khó, méo miệng, không hiểu lời người khác.
• Nhìn mờ hoặc mất thị lực ở một hoặc cả hai mắt.
• Chóng mặt, mất thăng bằng, đau đầu dữ dội không rõ nguyên nhân.

---

1.3. Ghi nhớ dấu hiệu bằng từ khóa “FAST”:

• Face (mặt): Méo miệng, xệ một bên mặt.
• Arms (tay): Yếu hoặc không nâng được tay.
• Speech (lời nói): Nói khó, ú ớ, không rõ lời.
• Time (thời gian): Gọi cấp cứu ngay lập tức (115 ở Việt Nam) – thời gian vàng là trong vòng 3-4,5 giờ đầu.

---

1.4. Điều trị:

• Phụ thuộc vào loại đột quỵ:
  • Đột quỵ thiếu máu: dùng thuốc tiêu huyết khối (nếu trong “thời gian vàng”).
  • Đột quỵ xuất huyết: có thể cần phẫu thuật, kiểm soát huyết áp, cầm máu.

---

1.5. Phòng ngừa:

• Kiểm soát huyết áp, tiểu đường, mỡ máu.
• Không hút thuốc, hạn chế rượu bia.
• Tập thể dục đều đặn.
• Điều trị rung nhĩ nếu có.
• Kiểm tra sức khỏe định kỳ.

2. Lịch sử thuật ngữ Đột quỵ trong Tiếng Việt

Thuật ngữ “đột quỵ” trong tiếng Việt là một cách gọi hiện đại, phản ánh hiện tượng bệnh lý xảy ra đột ngột và nguy hiểm đến tính mạng liên quan đến não bộ. Để hiểu lịch sử của thuật ngữ này, ta cần xét từ góc độ ngôn ngữ học, y học truyền thống, và y học hiện đại.

---

2.1. Từ nguyên của “đột quỵ”

• “Đột” (突): nghĩa là bất ngờ, đột ngột, thường xuất hiện trong các từ như “đột nhập”, “đột nhiên”.
• “Quỵ” (跪): nghĩa gốc là quỳ xuống, nhưng trong y văn xưa có thể hiểu rộng là gục xuống, sụp xuống, mất sức.

Ghép lại, “đột quỵ” hàm ý một hiện tượng gục ngã bất ngờ, suy sụp nhanh chóng – rất phù hợp với biểu hiện thực tế của người bị tai biến mạch máu não.

---

2.2. Trong y học cổ truyền

Trước khi có thuật ngữ “đột quỵ”, dân gian và y học cổ truyền dùng các từ như:

• Trúng phong (中風): nghĩa là “bị gió độc đánh trúng”, được dùng để chỉ các chứng bệnh xảy ra đột ngột, nhất là tê liệt nửa người, méo miệng, nói khó – rất gần với mô tả của đột quỵ.
• Phong bế, bán thân bất toại, phong hàn, v.v.

Theo quan niệm Đông y:

• Trúng phong là do tà khí (gió, hàn, thấp) xâm nhập vào cơ thể làm rối loạn khí huyết, gây bế tắc kinh mạch, dẫn đến mất vận động một phần cơ thể.
• Đây là mô tả gần đúng với đột quỵ nhồi máu não.

---

2.3. Ảnh hưởng của thuật ngữ phương Tây

Khi y học phương Tây du nhập vào Việt Nam (thế kỷ 20), các bác sĩ bắt đầu sử dụng thuật ngữ tiếng Pháp như:

• “Accident vasculaire cérébral (AVC)” – tai biến mạch máu não.
• “Stroke” – trong tiếng Anh, nghĩa là “đòn đánh mạnh” hoặc “cơn đột ngột”.

Thuật ngữ “tai biến mạch máu não” từng là cách gọi phổ biến trong y văn Việt Nam từ nửa cuối thế kỷ 20. Tuy nhiên, từ này mang tính kỹ thuật cao và không thân thiện với công chúng.

---

2.4. Sự chuyển dịch sang “đột quỵ”

• Khoảng từ những năm 2000, thuật ngữ “đột quỵ” bắt đầu xuất hiện nhiều hơn trong các chiến dịch truyền thông y tế, báo chí, tài liệu giáo dục sức khỏe.
• Lý do:
  • Dễ hiểu hơn “tai biến mạch máu não”.
  • Phản ánh đúng tính chất đột ngột, nguy hiểm, dễ nhận diện.

Tuy nhiên, trong hồ sơ y tế và chẩn đoán chuyên ngành, cụm từ “tai biến mạch máu não” vẫn thường được sử dụng cùng với “đột quỵ”.

---

2.5. Tóm lại:

Giai đoạn	Cách gọi phổ biến	Nguồn gốc
Trước TK 20	Trúng phong, bán thân bất toại	Đông y, dân gian
TK 20	Tai biến mạch máu não	Ảnh hưởng Pháp – Tây y
Sau 2000	Đột quỵ	Việt hóa hiện đại, phổ biến trong cộng đồng

3. So sánh với cách gọi trong tiếng Trung Nhật Hàn

Dưới đây là bảng so sánh cách gọi “đột quỵ” trong tiếng Việt, Trung, Nhật, Hàn, bao gồm cả từ nguyên và ý nghĩa, để bạn thấy rõ sự tương đồng và khác biệt giữa các ngôn ngữ Đông Á dùng chữ Hán:

BẢNG SO SÁNH

Ngôn ngữ	Thuật ngữ hiện đại	Phiên âm	Nghĩa gốc Hán	Ghi chú
Tiếng Việt	Đột quỵ	—	突 (đột) + 跪 (quỵ)	“Gục ngã đột ngột”, từ Việt hóa hoàn toàn, hiện đại, dễ hiểu.
Tiếng Trung (giản thể/truyền thống)	中风 / 中風	zhòngfēng	“Trúng phong”	Dùng phổ biến cả trong y học cổ truyền và hiện đại, như Việt Nam xưa.
Tiếng Nhật	脳卒中 (nōsotsuchū)	脳 = não, 卒 = chết/gục, 中 = trong	“Tai nạn chết não” (nghĩa gần: đột tử trong não)	Thuật ngữ y học chính quy, dùng rộng rãi trong bệnh viện.
Tiếng Hàn	뇌졸중 (noejoljung)	뇌 = não, 졸 = chết đột ngột, 중 = trúng	Dịch nghĩa y hệt tiếng Nhật: “tai biến não bộ”	Từ Hán Hàn, đọc thuần Hàn nhưng viết Hanja là 腦卒中.

4. Lịch sử Y học về Đột quỵ

Lịch sử y học về đột quỵ (stroke) là hành trình dài từ những quan niệm huyền bí và sai lệch cho đến những hiểu biết chính xác, khoa học và khả năng cứu sống người bệnh. Dưới đây là một tóm tắt theo từng giai đoạn lịch sử chính:

---

4.1. Cổ đại – Đột quỵ như một “tai họa thần linh”

• Hy Lạp cổ đại (khoảng 400 TCN):
  • Hippocrates là người đầu tiên mô tả hiện tượng mất ý thức đột ngột, tê liệt nửa người.
  • Ông gọi đó là hiện tượng “apoplexy” (từ Hy Lạp: ἀποπληξία – nghĩa là “bị đánh gục”).
  • Không hiểu rõ nguyên nhân – được xem là “cơn thịnh nộ của thần thánh” hoặc mất cân bằng dịch thể (humorism).
• La Mã cổ đại và thời kỳ Trung Cổ châu Âu:
  • Quan niệm sai lầm kéo dài hàng nghìn năm: tê liệt do tinh thần bị ảnh hưởng, độc khí, hoặc gió xấu (tương tự “trúng phong” ở Đông Á).

---

4.2. Phục Hưng & Cận đại – Bắt đầu hiểu hệ thần kinh

• Thế kỷ 16–17:
  • Bác sĩ Andreas Vesalius giải phẫu và mô tả cấu trúc não, mạch máu não.
  • Từ “apoplexy” vẫn dùng để chỉ bất kỳ tình trạng mất ý thức hoặc tê liệt nào.
• Thế kỷ 18:
  • Nhà giải phẫu Giovanni Morgagni (Ý) lần đầu tiên mô tả đột quỵ là do chảy máu trong não hoặc nghẽn mạch não.
  • Đây là cột mốc đầu tiên trong việc phân biệt đột quỵ do xuất huyết và do tắc nghẽn – nền tảng của phân loại ngày nay.

---

4.3. Thế kỷ 19–20 – Phân loại rõ ràng & điều trị cấp cứu

• Thế kỷ 19:
  • Nhà khoa học như Rokitansky, Virchow nghiên cứu mạch máu và phát triển lý thuyết về huyết khối (thrombus), tắc mạch (embolism).
  • Định hình ý tưởng: đột quỵ là tai biến mạch máu não (cerebrovascular accident).
• Thế kỷ 20:
  • Ra đời các kỹ thuật CT scan (1970s) và MRI (1980s), giúp quan sát não và chẩn đoán loại đột quỵ.
  • Đầu những năm 1990: ra đời khái niệm “thời gian vàng” trong điều trị đột quỵ thiếu máu (3-4,5 giờ đầu).
  • Thuốc tiêu cục máu đông rtPA (Alteplase) được FDA (Mỹ) chấp thuận năm 1996 – cách mạng trong điều trị đột quỵ.

---

4.4. Hiện đại – Can thiệp mạch & phục hồi sau đột quỵ

• Từ năm 2000 trở đi:
  • Can thiệp nội mạch (thrombectomy): dùng ống thông đi vào mạch máu não để kéo cục máu đông ra – hiệu quả vượt trội nếu trong 6 giờ đầu.
  • Tập trung vào hồi phục chức năng, vật lý trị liệu, hỗ trợ tâm lý sau đột quỵ.
  • Sử dụng AI trong chẩn đoán hình ảnh và tiên lượng bệnh nhân đột quỵ.

---

4.5. Song song tại châu Á và Đông y:

• Từ hàng nghìn năm trước, các sách như Hoàng Đế Nội Kinh của Trung Quốc đã mô tả “trúng phong” với triệu chứng tê liệt, khó nói, méo miệng…
• Tuy không hiểu cơ chế mạch máu, nhưng mô tả lâm sàng khá gần với đột quỵ ngày nay.
• Phương pháp điều trị: châm cứu, xoa bóp, dùng dược liệu tiêu “tà khí” – hiện nay vẫn được kết hợp hỗ trợ trong phục hồi chức năng.

---

4.6. Tóm tắt tiến trình:

Giai đoạn	Hiểu biết chính
Cổ đại	Gán cho thần linh, phong tà, huyền bí
Phục hưng	Bắt đầu khám phá giải phẫu, nghi ngờ nguyên nhân vật lý
Thế kỷ 18–19	Phân biệt đột quỵ xuất huyết và tắc mạch
Thế kỷ 20	Chẩn đoán hình ảnh rõ ràng, thuốc tiêu huyết khối
Hiện đại	Can thiệp mạch, phục hồi sau đột quỵ, ứng dụng AI